Bericht uit het Dystopoceen
een kritische verkenning van de huidige tijd
Volgens sommigen kunnen we het tijdperk waarin wij leven het best aanduiden met de term antropoceen, het tijdperk waarin de mens voor altijd zijn stempel drukt op alle leven op de hele planeet, anderen houden het op het immunoceen, dat zijn intrede deed met covid-19 en wordt gekenmerkt door biotechnische vooruitgang. Zelf zou ik de benaming Dystopoceen willen introduceren: het tijdperk waar voor geen mens ter wereld een positief toekomstbeeld meer mogelijk is.
Daarvoor hoeven we alleen maar te kijken naar enkele van de grote problemen van onze tijd. De crisis van de parlementaire democratie. Het Midden-Oostenconflict, dat eigenlijk ook een crisis is. Kritieke geopolitieke aardverschuivingen. De vernietiging van het leefklimaat. Ik noem er slechts een paar, die alle afzonderlijk de potentie hebben een eind te maken aan de manier van leven waar we aan zijn gewend geraakt en gezamenlijk desastreus kunnen uitpakken voor het voortbestaan van velen van ons.
Huis en haard
Laten we beginnen in eigen huis. Wat zijn de grote problemen die de Nederlandse samenleving verstoren, om niet te zeggen ontwrichten of te gronde richten? Ik noem er een paar, in willekeurige volgorde, zoals ze bij me opkomen: klimaat en natuur, vervuiling, drugscriminaliteit en corruptie, Wilders. (Wilders als pars pro toto voor de populistische roedel van PVV, VVD, NSC en BBB, ook in willekeurige volgorde.)
Er zijn volop boeken geschreven over het populisme, een aanrader is het overzichtelijke essay-pamflet Fascisme en Populisme van Antonio Scurati, auteur van veelgeprezen romans over Benito Mussolini, dat opent met de activistische zin: ‘Er komt een moment dat je je niet meer mag verbergen.’ Hij bedoelt: dat je jezelf medeschuldig, medeplichtig moet verklaren.
‘Schuldig waaraan? Dat hij een van de velen is. Dat hij is als iedereen. Zoals iedereen betrokken bij, verwikkeld in, deelgenoot van. Dat hij het gevoel voor de Geschiedenis is kwijtgeraakt door een van de geestelijke verminkingen van onze tijd, een in vele andere opzichten bevoorrechte tijd.’ Scurati schrijft Geschiedenis met een hoofdletter en bedoelt daarmee ‘het collectieve wedervaren van volkeren in de de loop der tijd’.
De Geschiedenis, die tot voor kort een belofte inhield van een betere toekomst, voor onszelf, maar zeker voor onze kinderen en kleinkinderen. Mijn persoonlijke leven heeft grotendeels in dat teken gestaan, in het onwrikbare geloof dat we het steeds beter zouden krijgen, dat we voor ons nageslacht een betere wereld zouden achterlaten dan dewelke wij hebben aangetroffen.
Dat geloof heb ik niet meer. Het heeft plaatsgemaakt voor de overtuiging dat generaties na ons het veel zwaarder zullen krijgen dan wij ons ooit hebben durven voorstellen.
Tegenwoordig kijk ik op straat naar een baby of peuter en stel me voor dat hij binnen twintig jaar gewapend naar het front moet. Of ik fantaseer hoe hij van honger en ellende op de vlucht slaat en overal een gesloten deur treft en met leugens als ‘nareis op nareis’ wordt getreiterd en vernederd.
Verbeelding aan de macht
Is er dan geen enkele hoop dat Nederland toch nog ooit het land wordt dat wij in de jaren ’60 ons begonnen te verbeelden? Dat we de wereldvrede konden bereiken. Dat alle volkeren net als groeperingen in onze eigen samenleving harmonieus eensgezind de schouders zouden zetten onder een gemeenschappelijk project: een betere wereld voor onszelf en onze nakomelingen. Serieus, dat geloofden wij: de verbeelding aan de macht.
Er is wel nog wel wat ruimte voor hoop. Maar dan moeten we af van het zelfzuchtige, gemakzuchtige gedweep met populisten als Van der Plas en Wilders. ‘Wat zijn de belangrijkste redenen dat mensen hun toevlucht zoeken bij (ultra)nationalisten?’ vroeg Frans Timmermans zich vorige maand af in zijn indrukwekkende Banninglezing, om zelf als antwoord te geven:
‘Een zorgelijk toekomstperspectief, een tekortschietende en falende overheid, en een samenleving van ieder voor zich. Waarbij wie sterk is zich steeds zwakker waant. En wie zwak is steeds minder gezien wordt of zelfs gevreesd als bedreiging voor wie sterk is. Een samenleving die zo snel verandert dat het bijna niet bij te houden is. En die bovendien mede onder invloed van de sociale media steeds meer in groepen gelijklevenden en -gestemden uiteen valt.’
Het is typisch dat in Nederland juist Timmermans, een door de wol geverfde politicus in de trant van Den Uyl, een internationale denker en idealist, door rechts wordt gedemoniseerd als belichaming van het dreigende socialistische kwaad. Timmermans, die voor de verandering wel zelfstandige doordachte ideeën en een visie heeft, over democratie, geopolitieke verhoudingen, het klimaat, over hoe we onze samenleving zouden kunnen inrichten. Iemand die daarvoor niet eerst naar de oogarts hoefde.
Dit had hij in zijn lezing te zeggen over diversiteit en het nieuwe gemeenschapsgevoel in Nederland, dat hij hartstochtelijk bepleit:
‘Een nieuw gevoel van gemeenschap is ook sterk gebaat bij de omarming en viering van de diversiteit in onze samenleving, die niet alleen een gegeven is. Maar ook een bron van dynamiek, noodzakelijke vernieuwing, en versterking van ons aanpassingsvermogen aan nieuwe uitdagingen. En het beste medicijn tegen een naar binnen gekeerde, gesloten en daarmee tot achteruitgang gedoemde samenleving. Xenofobie, discriminatie, antisemitisme, islamofobie, afkeer van minderheden, antifeminisme, afkeer van de LGBTIQ-gemeenschap zijn evenzovele uitdrukkingen van het ultranationalisme, waar het zich ook manifesteert. Wij allemaal hebben een grote verantwoordelijkheid hier actief tegen op te treden.’
Inderdaad, minderhedenhaat is de kanarie in de fascistoïde mijnschacht. Waar die welig tiert staan de fascisten klaar om de boel voorgoed de afgrond in de duwen. We bewegen al volop naar de rand. Maar met ons verantwoordelijkheidsgevoel is het droevig gesteld. We zijn laffe zelfingenomen egoïsten geworden. We zijn schuldig.
Kapitalistische clusterfuck
We hebben zelfgenoegzaam en gemakzuchtig laten gebeuren dat radicaal-rechts is gaan zagen aan de poten van de liberale, parlementaire democratie, aan de vrije journalistiek, aan de onafhankelijke rechtspraak. Nog niet institutioneel, en nog niet heel duidelijk fysiek gewelddadig maar wel retorisch, met gewelddadige taal. Wilders die journalisten ‘tuig van de richel’ noemt, die het heeft over ‘D66-rechters’ die ‘neprechters’ zijn, een ‘nepparlement’ en de beruchte ‘kopvoddentaks’, de boete die moslima’s zouden moeten betalen voor het dragen van een hoofddoek. Van der Plas die het bedreigen van medepolitici door haar legioen van boerenuitschot impliciet aanmoedigt. PVV’ers die heulen met Poetin, Europa willen opdoeken en de gulden en de grensbewaking terugwillen.
Hoe hebben we dit laten gebeuren? Wanneer zijn we zo lui nalatig geworden? Was het op het moment dat onze persoonlijke welvaart te comfortabel werd? Was het toen de PvdA haar ideologische veren verruilde voor neoliberale heb- en graaizucht? Wanneer hebben we ons onderwijs naar de gallemiezen laten gaan, is het toen gebeurd?
Hoe dan ook, zie er maar eens uit te komen, want het is niet alleen in Nederland aan de hand. In Italië kunnen we ons alvast spiegelen aan de neofascistische afbraakpolitiek van Meloni, in Hongarije leert Viktor Orbán ons hoe de erosie van de democratie eruit kan zien: oppositie beteugelen, de vrijheid van meningsuiting inperken, de rechterlijke macht beïnvloeden en van eerlijke verkiezingen ondermijnen. En reken maar dat Wilders zich die lessen allang heeft toegeëigend en in zijn koelkast gezet.
De clusterfuck waarin de wereld zich bevindt, ondervinden we al volop aan den lijve en zal zeker nog verder uit de hand lopen alvorens zich een toekomstige nieuwe ordening gaat aftekenen. Daar hoef je geen helderziende voor te zijn. De Israëlische premier Netanyahu lijkt vast voornemens om op korte termijn een enorm bloedbad aan te gaan richten in Rafah. Als hij dat plan ten uitvoer legt, kan in Amerika Joe Biden zijn herverkiezing wel op zijn buik schrijven. De kans dat Trump opnieuw de macht krijgt is sowieso al uitermate waarschijnlijk. En als dat gebeurt, krijgen we een geopolitieke aardverschuiving zoals we die in mijn tijd niet hebben meegemaakt.
Om Frans Timmermans nog maar eens aan te halen, die Cruyff parafraseert: ‘Poetin kan niet van ons winnen, maar we kunnen wel van hem verliezen. Het is dan wel onze eigen schuld. En dat mogen we nooit laten gebeuren.’ Timmermans is een optimist.
Optimist by choice
Hoe gek het misschien ook klinkt in dit verband: ik ben zelf ook een optimist, in die zin dat ik altijd zoek naar oplossingen, helemaal van ‘onoplosbare’ problemen. Een naïeve optimist, een sukkel, zou je kunnen zeggen, optimist by choice.
Van de politieke partijen die bezig zijn met het formeren van een extreemrechts kabinet, is er niet een die het grootste probleem van onze tijd serieus wil nemen: de klimaatcrisis en de noodzakelijke transities van de energie-infrastructuur, de landbouw en de industrie. Hun prioriteiten liggen bij rechtse hobby’s als asiel, belastingontduiking, woke-bashing, GroenLinks-PvdA-bashing en voetjevrijen met schurken als Poetin en Orbán. Yeşilgöz, Wilders, Van der Plas en ietwat aarzelend Omzigt, zijn de waarlijk pessimistische nihilisten waar half Nederland achteraan loopt, blind heulend met elke denkbeeldige vijand, uit naam van ‘het Volk’.
Klimaat
Onlangs bezocht ik vergezeld van mijn man mijn longarts, om te praten over de toekomst. Wat te verwachten van het ziektebeloop van de COPD waar ik aan lijd? Het goede nieuws was dat op alle objectieve meetpunten er de afgelopen 15 jaar geen noemenswaardige achteruitgang kon worden aangetoond. Dat was niet alleen heuglijk, maar ook verrassend: het komt niet overeen met mijn subjectieve ervaring. Ik voel me juist kortademiger en vaker benauwd. Wat ik lichamelijk gewaarword valt misschien te verklaren uit deze vaststelling van het RIVM: ‘Het milieu en de leefomgeving in Nederland zijn in slechte staat. De kwaliteit van de bodem, het water en de lucht die we inademen zijn zo aangetast dat deze niet meer uit zichzelf kunnen herstellen. De gezondheid van mensen gaat hierdoor achteruit.
Al vaker heb ik geschreven over ziekte en gezondheid, vaak in relatie tot verslaving en gedrag, maar nog niet eerder over het ziekmakende leefmilieu. In een tijd waar meer en meer de dingen met elkaar zijn verweven tot een gordiaanse knoop, kun je het hoogtij vierende populisme gerust bizar noemen. Politici die dansen naar het pijpen van het volk en vice versa: verstrengeld in slecht begrepen eigen-, wederzijds en collectief belang. Boeren en burgers, vastgekluisterd aan hun materialistische obsessies met alle omgevingsschade van dien. Een gezond, schoon en veilig leefmilieu komt in hun ambities niet voor, laat staan achting voor ander dan menselijk leven, of de levens van ons nageslacht. Eigen volk eerst heeft ook in deze context een smerige smaak.
Het Volk
Het hoort bij het fascisme, dat ziekelijke gedweep met ‘het volk’: ik ben het volk en het volk dat ben ik komt rechtstreeks uit de koker van Mussolini.
Timmermans: ‘Men ziet “het volk” als een eenheid en zichzelf als de enige echte stem van dat volk. Dus de wil van het volk is de wil van de partij, en de wil van de partij de wil van het volk. Iemand die het met de partij oneens is, is het met het volk oneens en plaatst zichzelf dus buiten de orde.’ Geen wonder, die rechtse haat tegen GroenLinks-PvdA, die komt hier vandaan: kritisch denken en richting geven worden niet op prijs gesteld.
In het Dystopoceen kunnen dingen razendsnel uit de bocht vliegen en escaleren. Dit staat ons op korte termijn te wachten: Wilders (pars pro toto) aan de macht. Hierop zal meteen een golf volgen van racistische, homofobe en antisemitische geweldsincidenten — zoals we die onder Trump hebben gezien. Bovendien zal de door D66 ingezette koers van verduurzaming radicaal worden bijgesteld, wat schade aan de natuur in een hogere versnelling zet en onze toch al overschatte weerbaarheid tegen natuurrampen verzwakt. Natuurrampen die zich steeds vaker en heviger voor zullen doen: stormen, overstromingen, natuurbranden.
De persvrijheid en vrijheid van meningsuiting zullen verder eroderen, aanvankelijk door zelfcensuur, maar geleidelijk aan ook door privatisering, corruptie en politieke druk. De maatschappelijke onrust die dit met zich meebrengt, zal men beteugelen met gewelddadige repressie door politie en leger, later bijgestaan door rechtse knokploegen (al dan niet op tractoren en fatbikes).
Waarschijnlijk nog voor het einde van de Ramadan, rond 10 april, zal het Israëlische leger zoals gezegd Rafah binnenvallen, wat ter plaatse voor een humanitaire ramp leidt, maar bovendien overal ter wereld het islamisme en antisemitisme verder aanwakkert en tot enorme pro-Palestijnse demonstraties leidt. De haat tegen Israël kost Biden vervolgens de verkiezingen. En dit is pas het begin.
De vervuiler betaalt
Op wat volgt zijn we niet of ternauwernood voorbereid. Dat hebben we in de achter ons liggende covid-jaren kunnen zien en aangezien we van die pandemie niets hebben geleerd, zal de volgende ons minstens zo hard treffen. Dat er volgende komen, daar twijfelt geen deskundige aan, maar wordt door rechts afgedaan als nodeloze angstzaaierij.
Het zou me niet verbazen als de wereldbevolking op het punt staat gehalveerd te worden. Natuurrampen volgen elkaar sneller en heviger op en eisen doorlopend slachtoffers. Een derde wereldoorlog is misschien nog niet waarschijnlijk maar valt zeker ook niet meer uit te sluiten.
Dan valt, tot slot, niet meer moreel te rechtvaardigen dat onze kinderen niet naar het front zouden moeten of in honger, ziekte en ellende als paria’s op de vlucht slaan of massaal worden gedood. Zolang dit elders, door ons toedoen of nalaten, met andermans kinderen wel gebeurt, zijn wij verantwoordelijk en dragen wij schuld.
Daar zullen wij hoe dan ook een rechtvaardige prijs voor moeten betalen.
